Gdzie trafiają pieniądze z ETS? Wielomiliardowa transformacja Europy

Gdzie trafiają pieniądze z ETS (Systemu Handlu Emisjami)? To pytanie nabiera szczególnego znaczenia, gdy uświadomimy sobie, że w 2023 r. system ten wygenerował rekordowe 43,6 miliarda euro. Te środki nie trafiają do próżni – są potężnym instrumentem finansowania zielonej transformacji Europy, choć ich dystrybucja nie zawsze przebiega tak przejrzyście, jak mogłoby się wydawać.

Z artykułu dowiesz się: 

• Jakie są główne kanały dystrybucji miliardowych dochodów z europejskiego systemu handlu uprawnieniami? 
• Dlaczego niektóre kraje wydają zaledwie 9 proc. tych środków na cele klimatyczne, mimo formalnych zobowiązań? 
• Jak nowy system ETS2 zmieni krajobraz finansowania transformacji energetycznej po 2027 r.?

Budżety narodowe jako główny beneficjent dochodów z ETS

Około 90 proc. wszystkich dochodów z aukcji uprawnień do emisji dwutlenku węgla trafia bezpośrednio do kas państw członkowskich Unii Europejskiej. W praktyce oznacza to, że z 43,6 miliarda euro wygenerowanych w 2023 r., aż 33 miliardy zasiliły budżety narodowe. Niemcy otrzymały największą część – 7,8 miliarda euro w 2022 r., podczas gdy Polska uplasowała się na drugim miejscu z 5,4 miliarda euro w 2023 r.

Mechanizm podziału uprawnień między państwa członkowskie opiera się na ściśle określonych zasadach. 90 proc. uprawnień dystrybuuje się na podstawie udziału w zweryfikowanych emisjach z instalacji objętych systemem ETS w 2005 r. lub średniej z lat 2005-2007. Pozostałe 10 proc. trafia do wybranych państw w ramach mechanizmu solidarności i wzrostu, który ma wyrównywać różnice rozwojowe.

Od czerwca 2023 r. obowiązuje nowy reżim prawny, który zobowiązuje państwa członkowskie do wydatkowania 100 proc. dochodów z ETS na cele klimatyczne i energetyczne. To znacząca zmiana w porównaniu z poprzednim wymogiem, który dotyczył jedynie 50 proc. środków. Gdzie trafiają pieniądze z ETS na poziomie krajowym? Spektrum możliwości jest szerokie – od dekarbonizacji przemysłu po transformację energetyczną.

Fundusz Innowacji jako motor technologicznego przełomu

Jednym z najważniejszych instrumentów wykorzystania dochodów z ETS pozostaje Fundusz Innowacji, dysponujący budżetem szacowanym na około 40 miliardów euro w latach 2020-2030. Fundusz finansuje się z aukcji 450 milionów uprawnień do emisji dwutlenku węgla, co czyni go jednym z największych programów UE dla innowacyjnych technologii niskoemisyjnych.

W 2024 r. Komisja Europejska wybrała 85 innowacyjnych projektów, które otrzymają łącznie 4,8 miliarda euro w dotacjach. Jak dotychczas fundusz przyznał około 7,2 miliarda euro dla ponad 120 projektów w całym Europejskim Obszarze Gospodarczym. Te inwestycje koncentrują się na przełomowych technologiach, które mają potencjał radykalnego zmniejszenia emisji dwutlenku węgla w przemyśle, energetyce i transporcie. Fundusz Innowacji to przykład tego, jak strategicznie wykorzystywane mogą być dochody z handlu uprawnieniami. Zamiast prostego zasilania budżetów, środki te finansują konkretne rozwiązania technologiczne, które w przyszłości mogą obniżyć koszty zrównoważonego rozwoju dla całej gospodarki.

Fundusz Modernizacyjny wspiera transformację Europy Środkowej

Fundusz Modernizacyjny adresuje specyficzne wyzwania dziesięciu państw członkowskich o niższych dochodach:

• Bułgarii,
• Chorwacji,
• Czech,
• Estonii,
• Węgier,
• Łotwy,
• Litwy,
• Polski,
• Rumunii,
• Słowacji.

Finansowany z 2-2,5 proc. całkowitej puli uprawnień ETS na okres 2021-2030, fundusz ma zapewnić do 48 miliardów euro wsparcia, w zależności od warunków rynkowych.

Do lipca 2025 r. z Funduszu Modernizacyjnego wydatkowano już 3,66 miliarda euro na wsparcie 34 projektów energetycznych w dziewięciu państwach członkowskich. Środki te trafiają przede wszystkim na modernizację systemów energetycznych, rozwój odnawialnych źródeł energii oraz poprawę efektywności energetycznej. Ten mechanizm pokazuje, jak dochody z ETS mogą służyć wyrównywaniu różnic rozwojowych w Unii Europejskiej. Państwa, które historycznie bazowały na węglu, otrzymują dodatkowe wsparcie finansowe na transformację swoich gospodarek w kierunku neutralności klimatycznej.

Społeczny Fundusz Klimatyczny jako odpowiedź na sprawiedliwą transformację

Od 2026 r. na mapie finansowania pojawi się nowy instrument – Społeczny Fundusz Klimatyczny, dysponujący budżetem 65 miliardów euro w latach 2026-2032. Fundusz ma na celu wsparcie najbardziej wrażliwych grup społecznych w okresie transformacji klimatycznej, finansując się z aukcji 50 milionów uprawnień z pierwotnego ETS oraz co najmniej 150 milionów uprawnień z nowego systemu ETS2.

Polska zostanie największym beneficjentem tego funduszu, otrzymując 11,4 miliarda euro, co stanowi 18 proc. całkowitej kwoty. Te środki mają złagodzić społeczne koszty transformacji energetycznej, finansując między innymi programy przekwalifikowania zawodowego, wsparcie dla gospodarstw domowych oraz inwestycje w czyste technologie w regionach zależnych od przemysłu węglowego. Społeczny Fundusz Klimatyczny to uznanie faktu, że transformacja energetyczna nie może odbywać się kosztem najsłabszych grup społecznych. Gdzie trafiają pieniądze z ETS w tym przypadku? Bezpośrednio do tych, którzy najbardziej odczuwają skutki zmian w gospodarce.

Krajowe modele wykorzystania środków – od wzorców do nieprawidłowości

Analiza wykorzystania dochodów z ETS na poziomie krajowym ujawnia znaczące różnice między państwami członkowskimi. Niemcy ustanowiły „Specjalny Fundusz Energii i Klimatu”, do którego 100 proc. dochodów z ETS jest przeznaczane na cele klimatyczne. Dlatego ten model jest wzorcowym w UE.

Z kolei Polska w 2023 r. przeznaczyła 59 proc. dochodów na cele klimatyczne i energetyczne. Znaczna część polskich środków (384,4 miliona euro w 2023 r.) została wykorzystana na kompensację kosztów pośrednich emisji dla przemysłu, co jest dozwolone w ramach unijnych regulacji. Problemem pozostają jednak kraje, które nie wywiązują się z zobowiązań. Włochy wydały jedynie 9 proc. z 15,6 miliarda euro dochodów z ETS na cele związane ze zmianami klimatu w latach 2012-2024. Czechy z kolei ograniczyły wydatki na cele środowiskowe do maksymalnie 8 miliardów koron czeskich rocznie, co może stanowić naruszenie dyrektywy ETS.

Te różnice pokazują, jak istotne jest wzmocnienie mechanizmów kontroli i przejrzystości systemu. Raporty przedkładane przez państwa członkowskie często nie zawierają wystarczających informacji kontekstowych, co utrudnia ocenę skuteczności wykorzystania środków na cele zrównoważonego rozwoju.

ETS2 jako przyszłość finansowania transformacji

Od 2027 r. zostanie uruchomiony nowy system handlu uprawnieniami ETS2, obejmujący budynki, transport drogowy i dodatkowe sektory. System ten ma potencjał generowania około 300 miliardów euro w latach 2026-2032, działając całkowicie na zasadzie aukcji bez bezpłatnych alokacji.

ETS2 zmieni radykalnie krajobraz finansowania transformacji energetycznej. Państwa członkowskie będą zobowiązane do wykorzystywania dochodów z tego systemu na działania klimatyczne i środki społeczne. W przeciwieństwie do obecnego ETS, nowy system od początku będzie charakteryzował się większą przejrzystością i ściślejszą kontrolą wykorzystania środków. Wprowadzenie ETS2 oznacza również, że pytanie „gdzie trafiają pieniądze z ETS” będzie dotyczyć znacznie większych kwot i szerszego spektrum sektorów gospodarki. To wymusi na państwach członkowskich opracowanie bardziej systematycznych podejść do zarządzania tymi środkami.

Równolegle z wprowadzeniem ETS2, system bezpłatnych alokacji w pierwotnym ETS będzie stopniowo wycofywany wraz z pełnym wprowadzeniem mechanizmu dostosowania granicznego emisji dwutlenku węgla (CBAM) do 2030 r. To zwiększy dochody z aukcji ETS dostępne do redistrybukcji na cele klimatyczne i społeczne.

NAJWAŻNIEJSZE WNIOSKI

1. Większość dochodów z ETS – około 90 proc. – trafia do budżetów narodowych państw członkowskich, które od 2023 roku mają obowiązek wydatkowania 100 proc. tych środków na cele klimatyczne i energetyczne. Pozostałe 10 proc. zasila wyspecjalizowane fundusze unijne, takie jak Fundusz Innowacji czy Fundusz Modernizacyjny.
2. Skuteczność wykorzystania środków z ETS różni się dramatycznie między państwami członkowskimi – od wzorcowych 100 proc. w Niemczech po zaledwie 9 proc. we Włoszech.
3. Wprowadzenie systemu ETS2 od 2027 roku oraz Społecznego Funduszu Klimatycznego od 2026 roku znacząco zwiększy skalę finansowania transformacji energetycznej, potencjalnie generując setki miliardów euro dodatkowych środków.

Aleksandra Mrozek-Nowak

Akademia ESG to największa w Polsce baza wiedzy o ESG. Inspirujemy do wdrażania zrównoważonych praktyk, stając się miejscem pierwszego wyboru dla każdego, szukającego najlepiej przygotowanych informacji na temat ESG. E-mail: a.mrozek@akademiaesg.pl

Napisz do nas