Zielone zamówienia publiczne – instrument wspierający transformację ekologiczną w Polsce

Zielone zamówienia publiczne (ZZP) stają się w Polsce coraz istotniejszym elementem polityki środowiskowej, umożliwiając instytucjom publicznym nabywanie towarów i usług o ograniczonym oddziaływaniu na środowisko. Mimo rosnącej roli tego instrumentu, jego udział w całości rynku zamówień publicznych wciąż pozostaje niewielki. 

W 2023 roku wartość zielonych zamówień wyniosła 11,9 mld zł, co odpowiadało zaledwie 4,3 proc. ogólnej wartości zamówień udzielonych w kraju. Co istotne, liczba zielonych zamówień wzrosła w stosunku do roku 2022 o 22 proc., jednak ich wartość zmniejszyła się o ponad 30 proc.

Dynamiczne zmiany regulacyjne na poziomie unijnym i krajowym sprzyjają dalszemu rozwojowi tego typu zamówień. Wyzwania pozostają jednak znaczące: niska świadomość środowiskowa, niedostateczne kompetencje zamawiających oraz konieczność dostosowania kryteriów ekologicznych do realiów rynku polskiego.

Definicja i istota zielonych zamówień publicznych

Zgodnie z definicją przyjętą przez Komisję Europejską, zielone zamówienia publiczne to proces, w którym instytucje publiczne zmierzają do nabywania towarów, usług i robót budowlanych w sposób uwzględniający ich wpływ na środowisko w całym cyklu życia. Praktyczne wdrażanie tego podejścia polega na uwzględnianiu kryteriów środowiskowych już na etapie planowania zamówienia oraz oceny ofert.

Celem zielonych zamówień jest ograniczenie negatywnego oddziaływania zakupionych produktów lub usług na środowisko, co bezpośrednio wpływa na poprawę jakości życia społeczności. W efekcie zastosowania kryteriów środowiskowych można osiągnąć m.in. zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, ograniczenie zużycia wody i energii, redukcję ilości odpadów, poprawę jakości powietrza oraz ochronę bioróżnorodności.

Ramy prawne zielonych zamówień publicznych

Prawo Unii Europejskiej

Podstawowe ramy prawne dla zielonych zamówień publicznych w Europie tworzą dyrektywy 2014/24/UE i 2014/25/UE dotyczące zamówień publicznych, które państwa członkowskie zobowiązane były zaimplementować do swoich systemów prawnych do 18 kwietnia 2016 r.. Dyrektywy te umożliwiły zamawiającym uwzględnianie aspektów środowiskowych nie tylko wobec samego przedmiotu zamówienia, ale również wobec metod jego produkcji, dostaw czy świadczenia usług.

Szczególnie istotnym elementem reformy było odejście od priorytetowego traktowania kryterium najniższej ceny na rzecz wyboru oferty najkorzystniejszej ekonomicznie, uwzględniającej także aspekty jakościowe, środowiskowe oraz społeczne. W ostatnich latach przyjęto również szereg aktów prawnych w ramach Europejskiego Zielonego Ładu, w tym rozporządzenia ustanawiające nowe standardy środowiskowe dla produktów i usług, zwłaszcza w sektorze budownictwa i gospodarki odpadami.

Prawo polskie

Na gruncie prawa polskiego zagadnienia związane z zielonymi zamówieniami publicznymi reguluje ustawa z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (PZP). Przepisy te umożliwiają zamawiającym uwzględnianie aspektów środowiskowych na różnych etapach procedury zamówieniowej.

Kluczowe znaczenie mają tu:

• art. 17 ust. 1 PZP, nakładający obowiązek dążenia do uzyskania możliwie najlepszych efektów, w tym środowiskowych,
• art. 83 ust. 3 pkt 4 PZP, przewidujący analizę potrzeb z uwzględnieniem aspektów środowiskowych,
• art. 242 ust. 2 pkt 3 PZP, umożliwiający uwzględnienie aspektów środowiskowych w kryteriach oceny ofert.

Warto zauważyć, że choć prawo daje zamawiającym szerokie możliwości stosowania zielonych kryteriów, to nie wprowadza takiego obowiązku.

Stan obecny zielonych zamówień publicznych w Polsce

Dane statystyczne i trendy

System zamówień publicznych odgrywa kluczową rolę w gospodarce Polski. W 2023 roku wartość zamówień udzielonych zgodnie z przepisami ustawy Prawo zamówień publicznych wyniosła 279,8 mld zł, co stanowiło około 8,2% produktu krajowego brutto. Łącznie przeprowadzono około 157 500 postępowań.

Choć rynek zamówień publicznych w Polsce stopniowo się “zazielenia”, to udział zielonych zamówień nadal pozostaje ograniczony. Według danych Urzędu Zamówień Publicznych, wartość zielonych zamówień w 2023 roku osiągnęła 11,9 mld zł (4,3% wartości rynku), przy wzroście liczby postępowań o 22% w porównaniu z rokiem poprzednim, ale spadku ich łącznej wartości o 30,6%.

W dłuższej perspektywie trend jest pozytywny: od 2016 roku liczba zielonych zamówień wzrosła sześciokrotnie, a ich wartość ponad jedenastokrotnie.

Kluczowe sektory wdrażające zielone zamówienia

Wdrażanie zielonych zamówień przebiega w Polsce nierównomiernie, w dużej mierze zależnie od specyfiki sektora. Największą aktywność wykazują:

• Gospodarka odpadami i energetyka,
• Budownictwo – sektor odpowiadający globalnie za ok. 1/3 emisji CO₂,
• Transport – w tym zakup niskoemisyjnych pojazdów,
• Żywność – np. preferowanie produktów ekologicznych.

W sektorze budownictwa szczególne znaczenie ma ograniczanie tzw. wbudowanego śladu węglowego, wynikającego z wydobycia surowców, produkcji materiałów oraz procesów budowlanych.

Przykłady dobrych praktyk

Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego uznawany jest za lidera zielonych zamówień publicznych w Polsce. Realizuje wspólne zakupy ekologicznych produktów, takich jak energooszczędne urządzenia, meble biurowe czy samochody niskoemisyjne.

Miasto Łódź przez dekadę aktywnie stosowało zielone kryteria w zamówieniach inwestycyjnych, co przyczyniło się do poprawy stanu środowiska i jakości życia mieszkańców.

Ważną rolę odgrywają również projekty unijne. W ramach programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki (FENG) wprowadzono obowiązek stosowania kryteriów zielonych zamówień publicznych przy zakupie infrastruktury.

Korzyści płynące z wdrażania zielonych zamówień publicznych

Korzyści środowiskowe

Zielone zamówienia publiczne przyczyniają się bezpośrednio do realizacji celów środowiskowych poprzez ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, zmniejszenie zużycia energii i wody, redukcję ilości odpadów oraz ochronę bioróżnorodności. W dłuższej perspektywie działania te poprawiają jakość powietrza, zmniejszają degradację ekosystemów i wspierają zrównoważony rozwój regionów.

Poprzez swoją siłę nabywczą, instytucje publiczne mogą wpływać na rynek, promując technologie i rozwiązania sprzyjające neutralności klimatycznej oraz gospodarce o obiegu zamkniętym.

Korzyści ekonomiczne

Choć ekologiczne produkty i usługi mogą być droższe w momencie zakupu, ich całkowity koszt w cyklu życia często okazuje się niższy. Uwzględnienie kosztów eksploatacji, zużycia energii czy kosztów końcowej utylizacji pozwala osiągnąć długofalowe oszczędności.

Ustawa Prawo zamówień publicznych w art. 245 przewiduje możliwość wprowadzenia do oceny ofert kosztów cyklu życia, obejmujących m.in. koszty emisji gazów cieplarnianych i koszt łagodzenia ich skutków.

Korzyści innowacyjne

Zielone zamówienia publiczne stymulują rozwój innowacyjnych produktów i technologii. Firmy, odpowiadając na wymagania środowiskowe zamawiających, wprowadzają nowe rozwiązania, bardziej energooszczędne lub produkowane w sposób mniej obciążający środowisko.

Instytucje wdrażające zielone zamówienia są również postrzegane jako nowoczesne i odpowiedzialne społecznie, co przekłada się na poprawę ich wizerunku i wzrost zaufania społecznego.

W tym kontekście rośnie również znaczenie narzędzi umożliwiających wykonawcom ocenę ich poziomu zrównoważonego rozwoju. Przykładem jest platforma Synesgy od CRIF, która pozwala na kompleksową ocenę i raportowanie aspektów ESG.

Wyzwania i bariery w rozwoju zielonych zamówień

Ograniczenia świadomości i kompetencji

Niedostateczna świadomość oraz ograniczone kompetencje w zakresie zielonych zamówień publicznych wśród zamawiających i wykonawców pozostają jednymi z głównych barier. Choć Urząd Zamówień Publicznych regularnie organizuje szkolenia i konferencje (takie jak XVII Konferencja – Zielone zamówienia publiczne), skala tych działań nie w pełni odpowiada potrzebom rynku.

Wielu zamawiających nadal traktuje kryterium ceny jako główny wyznacznik wyboru, nie uwzględniając aspektów jakościowych i środowiskowych.

Brak jednolitej strategii krajowej

Mimo istnienia dokumentów takich jak Krajowy Plan Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych, Polska nie posiada kompleksowej strategii ukierunkowanej na rozwój zielonych zamówień²³. Brakuje jasno określonych celów, instrumentów wsparcia oraz monitorowania skuteczności działań.

Dostosowanie kryteriów do specyfiki rynku

Formułowanie odpowiednich kryteriów środowiskowych stanowi wyzwanie, szczególnie w kontekście zapewnienia uczciwej konkurencji. Istnieje ryzyko, że zbyt wygórowane lub źle dobrane wymagania mogą ograniczać dostęp małych i średnich przedsiębiorstw do rynku zamówień publicznych. Dlatego niezbędne jest dostosowywanie kryteriów do realiów polskiego rynku oraz możliwości wykonawców.

Przyszłość zielonych zamówień publicznych w Polsce

Inicjatywy rządowe i działania wspierające

W maju 2024 roku, zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów, powołano specjalny rządowy zespół ds. rozwoju zielonych zamówień publicznych. Celem jego działania jest wypracowanie wytycznych dla zamawiających oraz intensyfikacja działań zmierzających do zwiększenia udziału aspektów środowiskowych w zamówieniach.

Urząd Zamówień Publicznych prowadzi również szereg inicjatyw edukacyjnych, w tym konferencje, szkolenia oraz warsztaty skierowane do zamawiających i wykonawców. Przykładem takich działań są: szkolenia „Ocena ofert i wybór oferty najkorzystniejszej” czy poradniki opracowywane we współpracy z jednostkami samorządu terytorialnego.

Wzrost liczby i wartości zielonych zamówień będzie także wspierany przez unijne regulacje wynikające z Europejskiego Zielonego Ładu oraz priorytety budżetowe nowej perspektywy finansowej UE na lata 2021–2027.

Prognozy rozwoju

W perspektywie najbliższych lat można spodziewać się:

• stopniowego wzrostu udziału zielonych zamówień w całkowitej wartości rynku zamówień publicznych,
• wprowadzenia obowiązkowych kryteriów środowiskowych w wybranych sektorach, takich jak budownictwo, transport czy energetyka,
• rozwoju narzędzi wsparcia dla zamawiających, w tym wzorcowych specyfikacji zamówień i standardów oceny kosztów cyklu życia,
• zwiększenia presji społecznej na stosowanie ekologicznych rozwiązań w sektorze publicznym.

W kontekście globalnych wyzwań związanych ze zmianami klimatycznymi oraz zobowiązań wynikających z Europejskiego Zielonego Ładu, zielone zamówienia publiczne będą odgrywać kluczową rolę w transformacji polskiej gospodarki w kierunku neutralności klimatycznej²⁸.

Rekomendacje dla zamawiających i wykonawców

Aby skutecznie wdrażać zielone zamówienia publiczne, niezbędne są:

• podnoszenie kompetencji zamawiających poprzez udział w szkoleniach i warsztatach,
• przygotowywanie analiz rynkowych przed wszczęciem postępowań, w celu lepszego zrozumienia dostępnych rozwiązań ekologicznych,
• jasne i mierzalne formułowanie kryteriów środowiskowych w dokumentacji przetargowej,
• aktywny dialog z wykonawcami, w celu promowania i upowszechniania innowacyjnych technologii przyjaznych środowisku.

Wykonawcy natomiast powinni:

• inwestować w rozwiązania ekologiczne i dostosowywać swoją ofertę do rosnących wymagań środowiskowych,
• aktywne uczestniczyć w rynku zamówień publicznych, zwłaszcza tam, gdzie uwzględniane są aspekty zrównoważonego rozwoju,
• przygotowywać dokumentację ofertową w sposób rzetelny i precyzyjnie odnoszący się do kryteriów środowiskowych.

Podsumowanie

Zielone zamówienia publiczne w Polsce, choć nadal stanowią niewielką część rynku, wykazują długoterminowy trend wzrostowy. Stanowią one nie tylko narzędzie realizacji celów środowiskowych, ale także impuls do rozwoju innowacyjnych technologii, poprawy efektywności ekonomicznej oraz budowy konkurencyjnej i nowoczesnej gospodarki.

Regulacje prawne, rosnąca świadomość społeczna i polityki unijne tworzą sprzyjające warunki do dalszego rozwoju zielonych zamówień publicznych. Jednakże sukces tej transformacji zależy od konsekwentnego działania administracji publicznej, wzrostu kompetencji zamawiających i wykonawców oraz skutecznego wsparcia dla wdrażania rozwiązań ekologicznych.

Iwona Januszewska

Ambasadorka ESG w CRIF i ERIF, aktywnie wspierająca wdrażanie strategii zrównoważonego rozwoju. Specjalizuje się w edukacji firm w zakresie ESG oraz wykorzystania danych w budowaniu odpowiedzialnego biznesu. Autorka publikacji prasowych poświęconych tej tematyce. E-mail: Iwona.Januszewska@erif.pl

Napisz do nas